30.08.2023 Скопје
Најстариот зачуван глобус, Бехаим, е сведоштво за раното поглавје во историјата на глобализацијата, со темната страна на колонизацијата.
Пред да може правилно да се мапираат сите земји и мориња на глобуси, светот мораше да се истражи, од откритијата на морнарите од 15 век до темната страна на почетокот на колонизацијата, цело време додека светот изгледаше како да се намалува.
Најстариот зачуван глобус потекнува од Германија.
На глобусот произведен од Мартин Бехаим на крајот на 15 век никаде ги нема континентите на Америка и Австралија, а ниту еден од нив не бил познат на централна Европа во времето на неговото создавање.
Земјината топка, позната и како Ердапфел, сега се наоѓа во музејот Germanisches Nationa во Нирнберг. Набргу по неговото завршување, кое е датирано некаде помеѓу 1490 и 1492 година, Кристофер Колумбо, роден во Италија, стана првиот Европеец што стигна до Америка, што го означи почетокот на модерната глобализација. Во Австралија првпат стигнал британскиот морепловец Џејмс Кук и неговата екипа во 1770 година.
„Она што можете јасно да го видите, и што е прикажано многу прецизно, е централна и јужна Европа, медитеранскиот регион и Африка. Колку подалеку се одалечувате од овој регион, тој станува понемазен“, вели Соња Мисфелд, службеник за печат во Germanisches Национален музеј.
Оваа година, земјината топка беше додадена во регистарот на УНЕСКО за меморија на светот како извонредно сведоштво за тоа како се замислуваше светот во тоа време.
За Јан Мокре, раководител на Одделот за мапи и Музејот Глобус на австриската национална библиотека во Виена, неговата листа како дел од документарното наследство на човештвото, исто така, претставува благодарност за напорите на музеите да ги зачуваат таквите вредни историски предмети од културното наследство, да ги имаат професионално реставрирани кога е потребно, и да ги направат достапни за посетителите.
За Соња Мисфелд, глобусот Бехаим е „пионерско дело на картографијата“.
Изработена е од разни материјали. Сферата, која одвнатре е шуплива, е покриена со бојадисана хартија. Рамка од ковано железо ја држи земјината топка, која првично може да се ротира, опкружена со месинг прстен на хоризонтот.
Многу луѓе беа вклучени во неговото изработка. Мартин Бехаим, кој потекнува од патрициско семејство во Нирнберг, го нарачал глобусот. Не е сосема јасно зошто. Можно е примерокот изложен во градското собрание во тоа време да бил наменет да привлече спонзори за глобалната трговија.
Бехаим бил и самиот патувачки трговец за кој се вели дека учествувал во истражувачки патувања долж брегот на Африка во 1480-тите.
Покрај копнените и водните маси, земјината топка содржи и информации за странски народи, егзотични животни и депозити на суровини. Забележани се дури и места каде што може да се извлечат зачини.
Покрај тоа, прикажани се фигури кои потсетуваат на митски суштества. Суштествата со сенки, наречени и скијаподи, се еден пример. Според Мисфелд, приказите претставуваат раширено верување во тоа време, дека има луѓе кои живееле во пооддалечените региони во Африка кои имале само една нога и големо стапало кое се протегало нагоре.
„Бехаим глобус е објект што стои, како што беше, меѓу времињата. Во однос на неговиот имиџ, тој всушност ја претставува средновековната слика што Европејците ја имаа за земјата, и сè уште не укажува на новата ера“, вели објаснува Мокре.
Создаден е во време во кое Европејците се бореле за превласт во светот, откривајќи непознати земји и делови од светот, каде суровините биле ограбувани, а жителите се претворале во робови пред да бидат испратени низ светот.
За германскиот национален музеј, земјината топка „нè потсетува на европските освојувања“, а исто така е „споменик на африканските робови кои одиграа одлучувачка улога во создавањето на нашиот модерен свет“, вели Мокре.
Во времето на создавањето на Бехаим глобусот, сериското производство сè уште беше далеку. Сферичните модели на нашиот свет постоеле уште од грчката антика, но производството на секој поединечен глобус сè уште беше предизвик за вклучените занаетчии.
„Луѓето немаа споредливи системи за цртање, но почнаа да размислуваат како живо да го претстават светот во 3Д“, вели Соња Мисфелд од Германскиот национален музеј.
Денес, терминот глобус е синоним за модел на нашата земја. Но, има и небесни глобуси и оние на другите планети и месечината.
„Помеѓу 1520 и повеќе од 1850 година, вообичаено беше да се прават копнени и небесни глобуси како пар, да се продаваат како пар и да се постават како пар. Овој дуализам е многу важен бидејќи всушност оваа интеракција претставува космосот“, објаснува експертот за глобус Јан Мокре.
Многу впечатлив модел кој сака да ги обедини небото и земјата е прошетката во Gottorf Globe од 17 век. Има дијаметар нешто помалку од три метри (10 стапки) и ја покажува Земјата однадвор и небото одвнатре.
Воден од водената енергија, овој познат објект, некогаш направен за комора на уметност и реткости, можел еднаш да ротира околу сопствената оска.
Земјата и небесните глобуси во комбинација постојат и во помала форма. На пример, во 18 век, џебните глобуси со големина на билјард топки биле популарни колекционерски предмети.
Поновите глобуси го претставуваат образованието. Од околу 1850 година, индустриското производство го направи светот масовно произведен производ.
„А практиката да се чува глобус во приватните домови и работни средини започна малку порано“, вели Јан Мокре, кој го датира од крајот на 18 век. Меѓу факторите што ја популаризираа сопственоста на предметот беше подобрената образовна состојба и фактот „дека економски зајакнатите средни класи сакаа да се претстават себеси со знаење“. Глобусите, заедно со атласите и енциклопедиите, беа добра што можеа да идентификуваат граѓанин заинтересиран за образование.
Секој кој би сакал да види посебен модел на нашата планета денес, има можност тоа да го направи во индустрискиот споменик Gasometer Oberhausen во Германија. Таму виси монументална скулптура на Земјата со дијаметар од 20 метри. Станува збор за глобус на дигиталната ера што е дел од изложбата „Кревкиот рај“, која ќе трае до 26 ноември.
Посетителите го доживуваат од вселенска перспектива на астронаутите. Преку сателитски снимки проектирани на неа, тие ги гледаат не само боите и континентите на Земјата, туку и отпечатокот што луѓето го оставаат на неа.
Подготвено од А.Ѓ.
About Author
