13.12.2022 Скопје
Овогодинешната историска суша беше само еден дел од приказната: Новите наоди откриваат алармантен пад на слатката вода во водоносните слоеви на континентот. Бидејќи оваа година сушата ги пресуши реките и акумулациите низ Европа, од длабочините се појавија мрачни предупредувања од минатото. Прочитајте го натписот на „Каменот на гладот“ изложен на брегот на реката Елба во Чешка: „Ако ме видите, тогаш плачете“.
Продолжената суша го намали нивото на реката Елба толку многу во летото 2022 година што таканаречениот Камен на гладта, еден од најстарите хидролошки споменици во Централна Европа, се појави во Децин, Чешка. Ги најавуваше годините на гладот, намалена жетва поради сушата. На каменот се врежани годините, најстарите од 1616 година, и натписи. Најизразен е стариот германски натпис „Wenn du mich siehst, dann weine“ („Ако ме видиш, плачи“).
Хидрологот Џеј Фамиглиети, директор на Глобалниот институт за безбедност на водата на канадскиот универзитет во Саскачеван, истакна дека сепак, колку и да е лоша сушата што се појави на површината, новата сателитска анализа која ја проценува достапноста на слатка вода во Европа покажува дека „она што е уште полошо е приказната за подземните води што луѓето не можат да ја видат“.
Фамиглиети и соработниците анализирале дведецениски податоци од американско/германските сателитски мисии познати како GRACE за да ја пронајдат стапката на промена на слатката вода складирана на европскиот континент. Близнаците сателити на GRACE ги следат промените во гравитацијата за да ги измерат големите резерви на вода како што се оние што се чуваат под земја во водоносни слоеви, тече во езера и реки, и замрзнати во ледени плочи и глечери. Колку е поголема водената маса, толку е посилно гравитационото влечење.
Резултатите укажуваат на постојано трошење на водата во водоносните слоеви, порозните карпи и слоеви на почва под нозете што го складираат најголемиот дел од незамрзнатата слатка вода во светот, помеѓу 2002 и 2022 година. Фамиглиети потенцира дека со некои исклучоци, вклучувајќи ја Скандинавија, поголемиот дел од континентот губи многу повеќе подземни води секоја година отколку што се заменува со врнежи од дожд и друго полнење.
Истражувачите проценуваат просечна вкупна загуба на вода во Европа на околу 84 гигатони годишно од почетокот на 21 век. Според Фамиглиети, тоа е алармантна стапка, приближно еднаква на целата вода во езерото Онтарио, или пет пати повеќе од просечниот годишен проток на реката Колорадо низ Гранд Кањон. Вагата, гигатон претставува милијарда тони вода, е речиси невозможно да го обвиете вашиот ум. Но, тоа е размерот на кој се случуваат климатските промени.
Фамиглиети потенцира дека основната причина е јасна, премалку на некои места, а премногу на други места, „водата е гласник што ги доставува лошите вести за климатските промени“ до луѓето ширум светот. Но, прекумерното извлекување на подземните води игра значајна улога во загубите.
Климатските промени и прекумерното испумпување на водоносни слоеви се врзани заедно во цврст јазол. Како што се почести големите суши, земјоделските, индустриските и урбаните корисници пумпаат повеќе вода од поголеми длабочини за да го компензираат недостатокот на дожд и рекордната топлина. Водоносните слоеви не можат да закрепнат како што можеле кога ќе се вратат дождовите по историските суши како оние обележани на Камењата за глад во поранешна Бохемија.
Хидрогеологот од Париз, Алиса Аурели, шеф за одржливост на подземните води и соработка за вода во УНЕСКО, истакна дека GRACE и другите модели се дел од растечкиот и итен случај за подобро разбирање и управување со водоносните слоеви. Според научниците од Европската комисија, оваа година беше најлошата суша во последните 500 години. Аурели потенцира дека сеништето на недостиг ги „натера да се плашат дури и земјите со многу вода“, истакнувајќи дека за жал, луѓето преземаат акција само кога се плашат.
Експериментот за обновување на гравитацијата и климата, мисија на НАСА и Германскиот воздушно-вселенски центар, првпат ги испрати своите пар сателити во орбитата во 2002 година. Двата работат како вага за рамнотежа, следејќи ја промената со текот на времето со мерење на гравитациската сила на водата. Количината на вода на Земјата останува константна, а слатката вода што ни е потребна за живот е само дел од вкупниот број. Но, климатските промени и другите човечки промени – од одводнување на мочуриштата до бранење на реки или пумпање на водоносни слоеви – можат да ја придвижат таа слатка вода на значителни и опасни начини, сушење на езеро или поплава.
Фамиглиети истакна дека оригиналната мисија GRACE, која заврши во 2017 година, „ни покажа критични работи како нашата глобална мапа на исцрпување на подземните води, и дека човечкиот отпечаток на слатководниот пејзаж е доминантен актер“. Исто така, покажа дека средните географски широчини на светот, вклучително и југозападниот дел на САД и поголемиот дел од Европа, се сушат како што е предвидено од Меѓувладиниот панел за климатски промени (IPCC). Но, сушењето не е во некоја далечна иднина, тоа се случува сега, побрзо од проекциите на IPCC.
Во 2018 година, САД и Германија лансираа GRACE Follow-On, со прекар GRACE-FO, карбонска копија на оригиналната мисија. Фамиглиети додаде дека ГРЕЈС-ФО откри колку мал напредок е постигнат во заштитата на слатките води во светот, а ние едноставно продолжуваме по истиот надолен пат, а на некои места и полошо, вклучително и во Европа.
Марк Биеркенс, професор по хидрологија на Универзитетот во Утрехт во Холандија, истакна дека новите податоци на GRACE ги дополнуваат вистините што другите компјутерски модели го откриваат за исцрпувањето на водоносните слоеви. Биеркенс и другите моделари долго алармираат за забрзувањето на загубите на подземните води, бидејќи пумпањето за наводнување, индустријата и јавноти снабдување ја надминаа стапката на природно полнење.
Работејќи со истражувачите од Меѓународниот центар за проценка на подземните водни ресурси и Делтарес, тимот на Биеркенс, исто така, покажа како исцрпувањето на водоносните слоеви придонесува за глобалното зголемување на нивото на морето. Поголемиот дел од подземните води испумпани од бунарите не се враќаат во својот водоносен слој, туку на крајот испаруваат и стануваат дожд. Тој дожд паѓа или директно во океанот, или на копно што потоа се испушта во потоци и реки и на крајот во морињата. Биеркенс проценува дека придонесот на подземните води во порастот на нивото на морето е од 10 до 15 проценти, „доволно голем за да се земе предвид кога се разбира од каде доаѓа сегашниот пораст на нивото на морето“.
Биеркенс истакна дека иако GRACE и другите модели на сателити се добри во „прифаќањето големи модели“, континенталната скала е, исто така, нивен недостаток. Заедниците и нациите не можат одржливо да управуваат со подземните води без појасна слика за нивните природни и човечки каприци, како водата се наполнува, се движи низ и ги напушта локалните водоносни слоеви. Кои специфични култури, индустрии и урбани барања ја користат водата долу. Видови и длабочини на почви. Вегетација и дрвја. Тешките пејзажи ја спречуваат водата да се врати назад под земја.
Биеркенс води напор да изгради илјадници такви променливи во модел на подземна вода базиран на мрежа што ја покрива површината на Земјата во повеќе од сто милиони ќелии од квадратни километри. Споен со временски услови, употреба на земјиште и други збирки податоци, моделот може да помогне да се разјасни степенот до кој загубите на вода се предизвикани од пумпање наспроти климатските промени и други варијабли, како и можните решенија, проектираните ефекти на обновените мочуришта, проекти за намалено пумпање или полнење.
Аурели од УНЕСКО истакна дека без разлика дали од вселената или од мрежа од квадратен километар, помагањето на луѓето да ја видат судбината на подземните води е фундаментално за да се спасат. За разлика од реките, каде што она што се случува горе станува очигледно за оние што живеат низводно, протокот на подземните води може да се наруши и да се промени на суптилни и изненадувачки начини. Има и заштитно чувство, „дека ова е моја вода, никој не може да види што имам, па зошто да му кажам?“ вели Аурели. Овогодинешната вонредна состојба на сушата ја откри итноста подобро да се заштити водата во услови на недостиг што може да ги исуши жетвите на жито во Италија, да ги затвори нуклеарните реактори во Франција и да ги затвори главните бродски артерии во Германија.
Владите-членки на ОН редовно се состануваат околу големите кризи како што се климатските промени, неодамна на COP27 во Египет и загубите на биолошката разновидност, фокус на COP15 овој месец во Монтреал. Но, земјите-членки на ОН не можеа да се согласат да се здружат за да преговараат за водата речиси половина век. Аурели присуствуваше на Конференцијата на ОН за вода во Мар Дел Плата во 1977 година како 18-годишна студентка која означуваше заедно со нејзиниот татко, кој исто така беше хидрогеолог. Ретко кој тогаш зборуваше за подземните води, вели таа.
Приказната ќе биде поинаква во пролетта 2023 година, кога ОН ќе ја свика својата втора голема меѓувладина конференција за вода, во Њујорк. Како предводник на тој состанок, специјалниот самит за подземните води оваа среда и четврток во седиштето на УНЕСКО во Париз делумно се фокусира на тоа како нациите можат подобро да ги делат водоносните слоеви што ги опфаќаат политичките граници. Фамилиети ќе претстави некои од новите сателитски наоди на неговиот тим, кои се подготвени за објавување оваа пролет од колегата Хришикеш Чанданпуркар и други, и ќе ја оправда важноста на водата во COP и другите климатски преговори.
Аурели потенцира дека за разлика од деновите кога подземните води беа обвиткани со мистерија, сега имаат факти под рака.
Додека пак, данскиот хидреолог Карен Вилхолт, директорка на иновации за циклус на вода со седиште во Јужна Африка, истакна дека и богатите нации имаат решенија при рака, а тие вклучуваат еколошка обнова, надополнување на водоносни слоеви и управување со побарувачката. Данска, на пример, ја намали потрошувачката на вода по глава на жител на половина, од скоро 200 литри на ден во 1980-тите до 100 литри денес, вели таа. Зголемувањето на цената на водата и фокусирањето на повторната употреба и другите мерки за ефикасност, помогнаа да се направи разлика.
Подземните води, исто така, би можеле да бидат „променувач на играта“ за климатската правда, вели Вилхолт, со оглед на тоа што е премногу искористена во земјите со високи приходи и недоволно развиени во земјите со ниски приходи. Како што богатите нации го надминуваат отпадот од вода, тие можат да ги поддржат нациите со ниски приходи во развојот на водоносни слоеви за основно снабдување со вода и мали бизниси.
Сепак, слично како негирањето на климата, митот за изобилството на слатководни води останува вкоренет и покрај сè поголемите докази за спротивното. Ниту еден неодамнешен европски судир за вода не го открива тоа подобро од првата производна фабрика на Тесла на континентот. Југоисточно од Берлин, Gigafactory Berlin-Brandenburg се зголемува во област опкружена со опаѓање на нивото на подземните води. Кога еден новинар минатата есен го испрашуваше извршниот директор Илон Маск за локалната загриженост дека фабриката ќе ја узурпира водата од заедницата и екосистемите, тој се насмеа гласно и ја нарече „сосема погрешна“.
Планираното проширување на фабриката е одложено поради сериозноста на овогодинешната суша.
Подготвено од А.Ѓ.
About Author
